Συνέδριο «Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους»

Στόχος των εργασιών του Συνεδρίου είναι να δούμε:

• Σε ποιο βαθμό το βιβλίο για παιδιά, μέσα από τις αναπαραστάσεις που μεταφέρει, συμβάλλει στην αναπαραγωγή  και στην εσωτερίκευση των επιταγών του φύλου μέσα από τις λειτουργίες των πράξεων και των σχέσεων των έμφυλων μυθοπλαστικών προσώπων.
• Πόσο και πώς έχει αλλάξει η απόδοση των αναπαραστάσεων.
• Ποια η επενέργεια του «πολιτικώς ορθού» λόγου στην απόδοση των αναπαραστάσεων και ποιες συνέπειες έχει αυτή η εξέλιξη για την παιδική και νεανική λογοτεχνία.
• Πόσο και με ποιους τρόπους (άμεσους και έμμεσους) εμφιλοχωρούν ο διδακτισμός και ο παιδαγωγισμός στο παιδικό βιβλίο ως προς τα ζητήματα του φύλου.
• Πόσο λειτουργεί στα παιδικά βιβλία η αυτολογοκρισία, η ασύνειδη αναπαραγωγή των κυρίαρχων δομών ή η αμφισβήτησή τους καθώς και η δυσκολία να υπονομευθούν σ’ αυτά οι κυρίαρχες νόρμες, αφού δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα παιδικά βιβλία εκτός από την αναγνωστική απόλαυση έχουν ως στόχο τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση των παιδιών.

• Σχέσεις πραγματικότητας και αναπαράστασης στα κείμενα
• Φαντασιακό των φύλων (ανδρικού και γυναικείου) στα κείμενα
• Θεωρίες φύλου και παιδική λογοτεχνία (έμφυλη ταυτότητα, φύλο και γένος, ταυτότητα-ετερότητα, masculinities («ανδρισμοί»))
• «Πολιτική ορθότητα», λογοκρισία σε σχέση με τις ανδρικές και γυναικείες αναπαραστάσεις
• Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στις εικονιστικές αφηγήσεις
• Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στο ελληνικό παιδικό βιβλίο
• Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στο βιβλίο για μεγάλα παιδιά και εφήβους
• Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στο ξένο παιδικό βιβλίο
• Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στους μύθους και στα λαϊκά παραμύθια
• Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στο θεατρικό έργο για παιδιά
• Η φιλοσοφία στο παιδικό βιβλίο σε σχέση με τις γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις

• Αναγνωστοπούλου Διαμάντη, καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Γιαννικοπούλου Αγγελική, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τ.Ε.Α.Π.Η. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
• Γκασούκα Μαρία, επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Γκίβαλου-Κατσίκη Άντα, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
• Ζερβού Αλεξάνδρα, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης
• Θεοδωροπούλου Έλενα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Κανατσούλη Μένη, καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
• Παπαδάτος Ιωάννης, λέκτορας Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Παπαδόπουλος Ιωάννης, καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Παπαντωνάκης Γεώργιος, επίκουρος καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Παπαρούση Μαρίτα, επίκουρη καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
• Πάτσιου Βασιλική, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

• Πρόεδρος: Αναγνωστοπούλου Διαμάντη, καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Αντιπρόεδρος: Παπαδάτος Ιωάννης, λέκτορας Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Γραμματέας: Παπαντωνάκης Γεώργιος, επίκουρος καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου
• Μέλη:  
  –Γκασούκα Μαρία, επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
  -Μίσιου Μαριάννα, διδάσκουσα 407/80, Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
  -Κερπηνιώτη Θεώνη, Ε.Τ.Ε.Π. Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
  -Θεοχάρης Νίκος, Γραμματεία Π.Μ.Σ. “Παιδικό βιβλίο και Παιδαγωγικό υλικό” Καρίκη Χρυσάνθη

Γραμματειακή υποστήριξη

Μεταπτυχιακοί φοιτητές Π.Μ.Σ. “Παιδικό βιβλίο και Παιδαγωγικό υλικό”

• Διακαντώνης Ηλίας
• Καζαγκράντε Καλλιόπη – Τερέζα
• Κοτσίφη Ανδρομάχη
• Μιχαλακοπούλου Κωνσταντίνα
• Σαμαρά Μαρία

Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας: “Έμφυλες αναπαραστάσεις στο μυθιστόρημα Όνειρα από μετάξι της Λίτσας Ψαραύτη: δυναμική τροπή και ανατροπή”

Στο βιβλίο Όνειρα από μετάξι (2002) της Λίτσας Ψαραύτη ανατέμνονται τα εξής ενδιαφέροντα ερευνητικά θέματα, που βρίσκονται στον πυρήνα της προβληματικής του συνεδρίου:

1. Η εγκατάλειψη οικογένειας από μέρους της γυναίκας συζύγου (δεν ονομάζεται στην ιστορία).
2. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται από μέρους του άνδρα συζύγου (Αριστείδης) η εγκατάλειψη της οικογένειας.
3. Η αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής από μέρους της γηραιάς οικονόμου του σπιτιού (Θέκλα).
4. Η συναισθηματική αντιμετώπιση και η προσωπική συναισθηματική ανέλιξη της έφηβης ηρωίδας (Δανάη) απέναντι στα πρόσωπα της οικογένειας (πατέρας-μητέρα-μικρός αδελφός Μάνθος), στις θείες της, Θάλεια, Κλειώκαι Ευτέρπη· απέναντι στα άλλα πρόσωπα, του σχολείου και της ευρύτερης κοινωνίας (ο συμμαθητής της Λουκάς, που ερωτεύεται τη Δανάη – ο ξένος Πάολο Πινέλι, εραστής της μητέρας της – ο μετανάστης Νουρής, Κούρδος εργάτης του σπιτιού, για τον οποίο η Δανάη αισθάνεται ερωτικά σκιρτήματα- ο φίλος της Νικόλας, γειτονόπουλο με νοητική καθυστέρηση).
5. Η ερωτική και φυλετική αμφισημία του συμμαθητή της πρωταγωνίστριας ηρωίδας (Θέμης).

Με δεδομένο ότι η συγγραφέας πλάθει χαρακτήρες-ήρωες που φαίνονται βγαλμένοι από τη ζωή και μιλάει με ειλικρίνεια, χωρίς διδακτισμό και ηθικολογία, γι’ αυτά τα δύσκολα θέματα, δένοντάς τα με οικονομία και ανατρεπτική δυναμική, το εφηβικό αυτό μυθιστόρημα θα αποτελέσει για μας πεδίο προβληματισμού σχετικά με τις έμφυλες αναπαραστάσεις, την αναπαραγωγή και την εσωτερίκευση των επιταγών του φύλου, την επενέργεια του “πολιτικώς ορθού” λόγου ή την ανατροπή του, και τον τρόπο με τον οποίο εμφιλοχωρούν ο διδακτισμός και ο παιδαγωγισμός στην αναπαραγωγή κυρίαρχων δομών και την αμφισβήτησή τους ως προς τα ζητήματα του φύλου.

Διαμάντη Αναγνωστοπούλου, καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Γυναικεία διαμόρφωση και γυναικεία ταυτότητα στο έργο της Φωτεινής Φραγκούλη”

Στο έργο της Φωτεινής Φραγκούλη κυριαρχούν οι ηρωίδες, οι οποίες μέσα από μια σειρά διαδικασιών περνούν από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή.

Παρελθόν, παρόν, μνήμη, δοκιμασία, ταξίδι, μύηση, μυθολογικοί συμβολισμοί, διακειμενικότητα, φαντασιακό, εσωτερικότητα, οδοιπορία, πράξεις αποχωρισμού, μεταμορφώσεις, ετερότητα και ταυτότητα, το θαλάσσιο υγρό στοιχείο είναι στοιχεία που λειτουργούν ως κόμποι μιας αφηγηματικής κλωστής μέσα από την οποία η ηρωίδα ανοίγει τα μάτια στον κόσμο, μοιράζεται μια εμπειρία, δέχεται τη μεταβίβαση αξιών, διαβαίνει το κατώφλι της εφηβείας και της ωρίμανσης αφού έχει ζήσει την παιδικότητα ως ένα πυκνό δίκτυο αισθήσεων όπου ο χώρος, ο χρόνος και το εγώ αποτελούν ένα όλο.
Θα δούμε πώς αναπαρίστανται τα γυναικεία πρόσωπα και η ωρίμανσή τους, ποια είναι η αφηγηματολογική αξιοποίησή τους και ποια η κλίμακα των αξιών με τις οποίες επενδύονται.

Ι.Ν. Βασιλαράκης, επίκουρος καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης: “Βίοι παράλληλοι ηρώων και ηρωίδων από την ξένη και τη σύγχρονη ελληνική παιδική λογοτεχνία”

Μερικά κεντρικά πρόσωπα της ξένης παιδικής λογοτεχνίας των δύο προηγούμενων αιώνων, παίζουν τελικά το ρόλο ισχυρών αρχετύπων στη συλλογική συνείδηση του διεθνούς αναγνωστικού κοινού, δυνητικά επομένως και στο συλλογικό υπέδαφος της μετέπειτα δημιουργικής δραστηριότητας αρκετών Ελλήνων συγγραφέων για παιδιά.

Μικρή και μη διεξοδική καταγραφή ευανάγνωστων λίγο-πολύ ανταποκρίσεων ανάμεσα στο κατ’ αρχήν γνωστότερο, άρα εκτενές της διεθνούς πινακοθήκης – και στο λιγότερο αναγνωρίσιμο πεδίο της ελληνογενούς ομάδας ηρώων και ηρωίδων της σύγχρονης εποχής.

Σοφία Γαβριηλίδου, επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: “Έμφυλες απεικονίσεις στις έντυπες διασκευές της Ντίσνεϊ”

Η εταιρεία Ντίσνεϊ, σ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, έχει αξιοσημείωτη παρουσία παγκοσμίως, τόσο στο πεδίο της παιδικής λογοτεχνίας, όσο και στην κοινωνική και πολιτισμική ζωή γενικότερα. Έχοντας αναλάβει το ζωτικής σημασίας ρόλο του αφηγητή παράγει ή/και αναπαραγάγει, μέσα από τις διασκευασμένες εκδοχές γνωστών θρύλων, κλασικών παραμυθιών και έργων της λογοτεχνίας, ένα ευρύ φάσμα πολιτισμικών νοημάτων ή “μύθων”. Το φάσμα αυτό αφορά, μεταξύ άλλων, τους κοινωνικούς ρόλους εκπροσώπων των δύο φύλων, καθώς και την ηθική και τη συγκινησιακή κατάστασή τους. Ο τρόπος με τον οποίο η Ντίσνεϊ διαμορφώνει και προβάλλει τις ταυτότητες των φύλων, ρυθμίζοντας κατ’ επέκταση τις προσδοκίες και τις επιθυμίες των αποδεκτών της, αποκτά ιδιαίτερη σημασία λόγω της μεγάλης διάδοσης και της διάρκειάς της. Η παρούσα εισήγηση εξετάζει τις έμφυλες απεικονίσεις και τις μετεξελίξεις τους στις έντυπες εκδοχές των κινηματογραφικών διασκευών της Ντίσνεϊ, από τα πρώτα χρόνια της εκδοτικής δραστηριότητάς της μέχρι σήμερα. Για την εξέταση υιοθετείται η μέθοδος της θεματικής ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης περιεχομένου υποστηριζόμενη από τις προτάσεις της σημειωτικής.

Αγγελική Γιαννικοπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τ.Ε.Α.Π.Η. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών: “Ούτε γαλάζιο ούτε ροζ: Ομοφυλόφιλοι χαρακτήρες σε βιβλία για παιδιά”

Σιγά σιγά, ακόμη και στο βιβλίο για παιδιά, αρχίζουν να εμφανίζονται ομοφυλόφιλοι χαρακτήρες. Μάλιστα αυτό συμβαίνει όχι μόνο στο μυθιστόρημα και τη λογοτεχνία για εφήβους και νεαρούς ενήλικους, αλλά και στο εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας.

Στα πλαίσια της παρούσας εισήγησης, φυλλομετρώντας τα βιβλία στα οποία ‘πρωταγωνιστούν’ ομοφυλόφιλοι, το ενδιαφέρον θα εστιαστεί σε γενικότερα θέματα που αφορούν στη λογοκρισία στην παιδική λογοτεχνία (αυτολογοκρισία του δημιουργού, λογοκρισία από τον εκδότη αναφορικά και με την εγχώρια παραγωγή αλλά και το μεταφρασμένο βιβλίο) και στην αυθεντικότητα της φωνής σε κάθε περίπτωση μειονοτικής λογοτεχνίας. Όλα εξετάζονται κάτω από το γενικότερο πρίσμα της ιδεολογίας στην παιδική λογοτεχνία, έννοιας πάντοτε συνυφασμένης με την ιδιαίτερη νοηματοδότηση του όρου ‘παιδικότητα’ και την καθοριστική συμβολή τού, κάποιες φορές κρυμμένου, ενήλικου (συγγραφέα, εικονογράφου, γονιού, δασκάλου, κριτικού) σε μια παιδική λογοτεχνία που γράφεται, εκδίδεται, διακινείται, συζητιέται και καμιά φορά διαβάζεται από ενήλικους.

Μαρία Γκασούκα, επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Οι “τρομερές νύξεις” της πατριαρχίας στο πλαίσιο της λαϊκής παραμυθολογίας: Γυναικείοι ανταγωνισμοί, συγκρούσεις και διαιρέσεις στο εσωτερικό του Φύλου”

To θέμα του ανταγωνισμού μεταξύ των γυναικών και οι αναπαραστάσεις του στα λαϊκά παραμύθια έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον της φεμινιστικής λαογραφικής έρευνας και ευρεία συζήτηση. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο πολλών παραμυθιών αναδεικνύεται ως σημαίνον γεγονός ο ενδοφυλικός ανταγωνισμός και συχνά το τρίπτυχο γυναικεία ζηλοτυπία -ανταγωνισμός – εχθρότητα, καλύπτει τις έμφυλες σχέσεις εξουσίας και κυριαρχίας, αλλά και υπαρκτές γυναικείες δυνάμεις που πρέπει να συκοφαντηθούν και να εξοβελιστούν. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην πατριαρχική κατασκευή των γυναικών-φορέων του κακού και της αταξίας, οι οποίες συχνά χρησιμοποιούν τους “αθώους” άνδρες ως αντικείμενα των δολοπλοκιών τους. Τι πιο φυσικό από το να τιμωρηθούν οι δολοπλόκες; Και εξίσου φυσικό η τιμωρία να προέλθει κατά κανόνα από τον άνδρα- φορέα του πατριαρχικά “ορθού” και της έννομης έμφυλης τάξης. Οι “καλές” και “ενάρετες” γυναίκες επικρατούν στον ανταγωνισμό, προκειμένου να περιφρουρηθεί η τιμή τους και οι άνδρες με τους οποίους συνδέονται (πατέρες, αδελφοί σύζυγοι, άρχοντες κ.λπ.). Ωστόσο, ο ανταγωνισμός αυτός, όπως δείχνουν έρευνες σε διαφορετικές περιοχές (ενδεικτικό το έργο της Rowe στην Αμερική και των Weinger, Fonjong, Finnergan κά. στην Αφρική) αποτελεί κοινωνική/πολιτισμική κατασκευή, ιδιαίτερης μάλιστα εκτίμησης και σημασίας σύμφωνα με τις ερευνήτριες (Τracy,1991). Η κατασκευή αυτή επιτρέπει τη διατήρηση και αναπαραγωγή ενός άλλου αντιτιθέμενου ζεύγους: εξουσιαστές-κυρίαρχοι/εξουσιαζόμενες-κυριαρχούμενες. Από την άλλη, η ανάπτυξη και διατήρηση της καχυποψίας μεταξύ των γυναικών, η οποία εντοπίζεται σε σημαντικό αριθμό παραμυθιών, καθώς και η πατριαρχική τους αλλοτρίωση, αποτρέπουν τη μεταξύ τους επικοινωνία, οικειότητα και αλληλεγγύη, όπως και την έμφυλη συνειδητοποίησή τους (Tracy,1991). Έτσι, δεν είναι σπάνιες οι φορές που η υπακοή στις πατριαρχικές αξίες επιτυγχάνεται εις βάρος των δικών τους “γυναικείων” αναγκών, της ευημερίας τους και των σχέσεών τους με τις άλλες γυναίκες. Και φαντάζει εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο ενδοφυλικόςαυτός ανταγωνισμός παρουσιάζεται ως αιτία τρομερών και καταστροφικών γεγονότων, γεγονός που δεν συνάδει με τη μικρή -σε σχέση με τους άνδρες- θηλυκή κοινωνική δύναμη και εξουσία.

Άντα Κατσίκη – Γκίβαλου, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών: “Γυναικείες αναπαραστάσεις στα μυθιστορήματα Μια ιστορία του Φιοντόρ του Μ.Κοντολέων και Ως δια μαγείας της Μ. Παπαγιάννη. Αναπαραγωγή ή αμφισβήτηση των στερεότυπων;”

Η λογοτεχνία για παιδιά και για νέους συνδέεται άμεσα με τον κοινωνικό χώρο και χρόνο στον οποίο αυτή αναφέρεται, παράγεται ή διαβάζεται . Από τα λογοτεχνικά είδη το μυθιστόρημα, κυρίως το κοινωνικό, βασίζεται στον κόσμο της κοινωνικής πραγματικότητας, δεν τον μιμείται αλλά τον διευρύνει μέσα από τη φαντασία δημιουργώντας, πολλές φορές , ρήγματα στις κατεστημένες αντιλήψεις για γεγονότα, καταστάσεις, πρόσωπα. Η διασταύρωση εμπειρικής και μυθοπλαστικής αφήγησης με τη συνέργια της δημιουργικής φαντασίας υποδεικνύει μια νέα ανάγνωση της πραγματικότητας, στην οποία οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες συμβάλλουν σημαντικά, καθώς συνδέονται άμεσα τόσο με το χωροχρονικό πλαίσιο της αφήγησης, όσο και με την πλοκή και την οπτική γωνία.

Στην ανακοίνωση αυτή θα επικεντρωθούμε στις γυναικείες αναπαραστάσεις των μυθιστορημάτων: Μια ιστορία του Φιοντόρ του Μ. Κοντολέων και Ως δια μαγείας της Μ. Παπαγιάννη, που θίγουν καίρια ζητήματα της σύγχρονης ζωής και κοινωνίας μέσα από τις συγκρούσεις, τις αντιθέσεις και τις περιπέτειες των γυναικείων προσώπων που εξελίσσουν την πλοκή. Με αναφορά στους αφηγηματικούς τρόπους τους οποίους επιλέγουν οι συγγραφείς για να σκιαγραφήσουν τα γυναικεία πρόσωπα των μυθιστορημάτων τους θα διερευνηθεί η δυνατότητα ή μη αμφισβήτησης κατεστημένων αντιλήψεων για τη θέση της γυναίκας στον κοινωνικό χώρο.

Αλεξάνδρα Ζερβού, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης: “Γυναικεία ταυτότητα και γυναικεία οπτική: Σύγχρονες έμφυλες εκδοχές ιστορικότητας στο μυθιστόρημα και στο εικονοκείμενο για παιδιά”

Με αφετηρία τα αφηγηματολογικά σχήματα της φεμινιστικής κριτικής (Elaine Showalter – Helène Cixous), γίνεται προσπάθεια να ανιχνευθούν:

α) η ενσυνείδητη πρόσληψη και η απόδοση της ιστορικότητας στο σημερινό παιδικό και εφηβικό βιβλίο,

β) η ασύνειδη απορρόφηση της επικαιρότητας. Για το σκοπό αυτό προβάλλονται αναγνώσεις δημοφιλών βιβλίων, όπως είναι τα έργα των C. Brighton και S. Rees. Εξετάζονται η διαδραστική σχέση δημιουργού και (γυναικείου) αναγνωστικού κοινού καθώς και ο μετασχηματισμός του ιστορικού έργου σε παρασχολικό βιβλίο αλλά και ευπώλητο αντικείμενο.

Έλενα Θεοδωροπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου: ” Φιλοσοφικές (από) κλίσεις και κλήσεις: φιλοσοφία με τα παιδιά και τόποι του γυναικείου”

Η ενσωμάτωση του θηλυκού/γυναικείου στοιχείου στην πρωτογενή κειμενογραφία, στη βάση της οποίας αναπτύσσονται οι φιλοσοφικές πρακτικές οι σχετικές με την φιλοσοφία με τα παιδιά, είναι δυνατό να γίνει μέσα από δύο βασικούς, αναμενόμενους τρόπους: είτε άμεσα, εφόσον συμπίπτει με προφανείς θεματοποιήσεις, εννοιολογίες, ενσαρκώσεις στα πρόσωπα των ιστοριών, είτε έμμεσα, αναδυόμενη μέσα από γλωσσικές, συλλογιστικές και διαλογικές δομές. Η κρίσιμη ωστόσο πτυχή αυτής της ενσωμάτωσης έχει να κάνει με την ερωτηματική φύση και εκφορά των αναφορών αυτών. Κρίσιμη, διότι συνδέεται απευθείας με τη φιλοσοφική διάσταση του πλαισίου αναφοράς. Είτε ως κειμενογραφία καθαυτό φιλοσοφική είτε ως κειμενογραφία κατά κανόνα εργαλειακή, η οποία υποστηρίζει φιλοσοφικές επεξεργασίες και αναπτύξεις (όπως, για παράδειγμα, το διάλογο με φιλοσοφική στόχευση), οφείλει να εισάγει τα στοιχεία ή να παραπέμπει σε αυτά κάτω από την κατηγορία της ερώτησης (βλ. έρευνα, αμφιβολία, ανατροπή, κριτική, κ.ο.κ.ε.). Αυτή η παρατήρηση αποκτά θεμελιώδη αξία στο επίπεδο της φιλοσοφικής πρακτικής ως κυριότατου αναπτύγματος των κειμένων: οι φιλοσοφικές μορφές συζήτησης δεν μπορούν παρά να θέσουν υπό ερώτηση τις διαφορετικές πτυχές συγκρότησης του φύλου, διότι αυτό ακριβώς επιβεβαιώνει τις συγκεκριμένες μορφές ως φιλοσοφικές.

Ζωτικό παραμένει, ωστόσο, το ζήτημα της κρυφής και ανεπεξέργαστης αναπαραγωγής στερεοτύπων ως προς το φύλο, από την ίδια την (ανα) παραγωγή των βασικών (παραδοσιακών) φιλοσοφικών μέσων και δεξιοτήτων (όπως είναι, για παράδειγμα, η κριτική σκέψη ή η ορθολογικότητα), καθώς αυτή ευθέως παραπέμπει ιστορικά σε μια κατεξοχήν πολωμένη (αρσενική καταρχήν) ερμηνεία του κόσμου από τη φιλοσοφία. Η προσοχή πάντως που θα δινόταν στην αποφυγή αυτής της κυρίαρχης στάσης, συγκροτεί εξίσου αυτό που η φιλοσοφία δεν μπορεί παρά να είναι (ή μια επανοικείωση αυτού που είναι μέσα από μια κριτική των ορισμών και των διαδικασιών της), δηλαδή διαρκής αυτοσυνείδηση και υπέρβαση των όποιων στερεοτυπικών εκτροπών της (μέσα από τις οποίες τείνει παραδόξως κάθε φορά να συγκροτείται).

Ενδιαφέρον θα είχε να ερευνηθεί πώς και κατά πόσο αυτή η αυτοσυνείδηση και υπέρβαση αποτυπώνονται και στα τρία εμπλεκόμενα επίπεδα (τρίπτυχο καθοριστικό άλλωστε για την ίδια την κατανόηση του διακυβεύματοςτης φιλοσοφίας με τα παιδιά): στο κείμενο, στην φιλοσοφική πρακτική (διαλογικές μορφές) και στη διαμεσολάβηση των εκπαιδευτικών σε όλα τα επίπεδα μέσα από τα οποία αυτή αναπτύσσεται (παιδαγωγικό, διδακτικό, λεκτικής/μη λεκτικής επικοινωνίας, κοσμο-βιοθεωρίας, συγκρότησης της σκέψης, κ.ο.κ.ε.) και τα οποία εμφανίζονται και στα δύο άλλα επίπεδα εν είδει προϋποθέσεων, μέσων και στόχων.

Τζίνα Καλογήρου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών – Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, αναπληρωτής καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών: ” Διαπλάθοντας Αγόρια-Αναγνώστες: Η συμβολή της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας των αγοριών σχολικής ηλικίας”

Έρευνες στην Ελλάδα (π.χ. Μαλαφάντης, 2005) και το εξωτερικό (π.χ. Booth, 2002. Brozo, 2002. Maynard, 2002. Young & Brozo, 2001) έχουν δείξει ότι τα αγόρια σχολικής ηλικίας δεν δείχνουν τόσο έντονο ενδιαφέρον για τα λογοτεχνικά βιβλία σε σχέση με τα κορίτσια, δεν παρουσιάζονται ως φανατικοί φιλαναγνώστες και, επιπλέον, έχουν χαμηλότερες σχολικές επιδόσεις στην ανάπτυξη προφορικού και γραπτού λόγου. Σύμφωνα με μια ενδιαφέρουσα κοινωνιολογική προσέγγιση (Blake, 2002), το αναγνωστικό φαινόμενο Harry Potter σχετίστηκε άμεσα με μια εντυπωσιακή αύξηση της φιλαναγνωσίας των αγοριών, σε μια εποχή μάλιστα όπου οι αναγνωστικές επιδόσεις των μαθητών στο Ηνωμένο Βασίλειο καταγράφονταν σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα.

Στην παρούσα εισήγηση παρουσιάζονται και σχολιάζονται σχετικά με το θέμα θεωρητικά και ερευνητικά δεδομένα, καθώς και τρόποι ενίσχυσης της φιλαναγνωσίας του “ευαίσθητου” κοινού των αγοριών. Γίνεται επίσης ιδιαίτερη αναφορά στο θέμα των ανδρικών αξιών και των προτύπων, αλλά και των στερεοτύπων που προβάλλονται μέσα από βιβλία παιδικής-νεανικής λογοτεχνίας.

Κανατσούλη Μένη, καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: “Ψηλαφώντας το ‘γυναικείο’ και το ‘αντρικό’ σε σύγχρονα παιδικά βιβλία γνώσεων: των Φίλια Δενδρινού / Σάκη Σερέφα”

Ολοένα και περισσότερο τα σύγχρονα βιβλία γνώσεων υιοθετούν στοιχεία των λογοτεχνικών βιβλίων: αφηγηματικά στοιχεία όπως έναν αφηγητή ή ένα χαρακτήρα και, ενίοτε, στοιχεία λογοτεχνικού ύφους, όπως χιούμορ. Κατά συνέπεια, και το βιβλίο γνώσεων ανοίγει -πια και εμφανώς- προς την υποκειμενικότητα του/των δημιουργών του. Με αυτό το σκεπτικό, θα με απασχολήσει κατά πόσο σε συγκεκριμένα έργα της Δενδρινού και του Σερέφα αναπτύσσεται μια σειρά στοιχείων ενδογενών της “αφήγησης” – ό,τι σημαίνει ο όρος στα βιβλία γνώσεων – που διαμορφώνουν μια άποψη της γνώσης πιο αντρική ή πιο γυναικεία. Παράμετροι που θα εξεταστούν είναι πολύ λιγότερο το φύλο του δημιουργού, προφανώς καθόλου το φύλο του αναγνώστη, αλλά: η εσωτερικότητα της αφήγησης και το εσωτερικό ταξίδι, η στροφή προς τα μέσα και το δέσιμο με το παρελθόν ως στοιχεία μιας γυναικείας προσέγγισης ή η ελεύθερη περιήγηση στο χώρο και στο χρόνο, χωρίς αγκυλώσεις σε συγκεκριμένο χρόνο, η εξωστρέφεια ως στοιχεία μιας αντρικής προσέγγισης. Η αποτίμηση των στοιχείων αυτών που παραδοσιακά ορίζονται ως αντρικά ή γυναικεία δεν θα γίνει μανιχαϊστικά, στη λογική των θετικών και αρνητικών γνωρισμάτων. Αντίθετα, υπό το πρίσμα της σημερινής εποχής, φαίνεται ότι ακόμη και η “αντικειμενικότητα” της γνώσης “βάλλεται” από έμφυλες αναπαραστάσεις για τις οποίες το κύριο ερώτημα που τίθεται και αξίζει να απαντηθεί είναι: Οι τυπικές γυναικείες και αντρικές απόψεις κυριαρχούν ακόμη; Επανέρχονται με νέα σχήματα; Ή τελικά τα όρια μεταξύ αντρικού και γυναικείου αποδυναμώνονται τόσο ώστε να μιλούμε για μια λιγότερο έμφυλη πραγματικότητα στα βιβλία γνώσεων για παιδιά;

Ανδρέας Καρακίτσιος, καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: “Αναπαραστάσεις και εγγραφές της τρίτης ηλικίας σε παιδικά εικονογραφημένα βιβλία”

Ο στόχος της παρούσας εργασίας, επικεντρώνεται στην απεικόνιση της τρίτης ηλικίας στις εικόνες των εικονογραφημένων βιβλίων παιδικής λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα κυρίως τα τελευταία χρόνια. Κατά δεύτερο λόγο ερευνάται η διασύνδεση της τρίτης ηλικίας με την εξοικείωση της απώλειας και του θανάτου. Εξετάζονται ειδικότερα τα εξωτερικά φυσικά χαρακτηριστικά των παππούδων και γιαγιάδων, οι ρόλοι τους και οι δραστηριότητες που ασκούν, οι χαρακτήρες τους και οι σχέσεις που αναπτύσσουν με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Οι αναπαραστάσεις της τρίτης ηλικίας ανιχνεύονται τόσο στο κείμενο, όσο και στον ξεχωριστό κώδικα εικονογράφησης που συνήθως είναι πληθωρικός στο παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο.

Μάρθα Καρπόζηλου, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων: “Ο μύθος της καλής κόρης και του θηρίου”

Οι διασκευές, οι μεταγραφές και οι αποδόσεις που γνωρίζει μέσα στο χρόνο ο μύθος “της καλής κόρης και του θηρίου” μπορούν να αποτελέσουν εφαλτήριο για τη διερεύνηση της δυναμικής σχέσης μεταξύ των αναπαραστάσεων του φύλου και της λογοτεχνικής πράξης. Οι έμφυλοι ρόλοι μεταλλάσσονται αντανακλώντας διαφορετικές κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις, κατασκευάζοντας αντίστοιχες αναπαραστάσεις και στερεότυπα. Ειδικότερα, οι ποικίλες προσαρμογές του μύθου όταν προορίζεται για ανήλικους αναγνώστες, προσφέρει μία ματιά στη διαμόρφωση των κανονιστικών λόγων για το φύλο. Στο πλαίσιο αυτό προτίθεμαι να παρακολουθήσω τις μεταμορφώσεις του μύθου και την αντίστοιχη διάδοσή του, έχοντας ως αφετηρία το “Έρως και Ψυχή” που εμπεριέχεται στον Χρυσό Γάιδαρο του Απουλήιου και απόληξη το Beast της Donna Jo Napoli. Ιδιαίτερα θα εστιάσω στην πιο διαδεδομένη εκδοχή του μύθου, την Ωραία και το τέρας της Madame Leprince de Beaumont εκτιμώντας ότι αποτελεί τομή, καθώς αποτυπώνει το πνεύμα του Διαφωτισμού και εισάγει στοιχεία στον μυθολογικό πυρήνα, τα οποία διατηρούνται στις μεταγενέστερες διασκευές του 19ου αιώνα και 20ου αιώνα.

Σπύρος Κιοσσές, διδάσκων Π.Δ. 407/80 Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: “Νεαροί ήρωες με αποκλίνουσα / παραβατική συμπεριφορά στη σύγχρονη λογοτεχνία για εφήβους”

Σύνηθες χαρακτηριστικό των μυθιστορημάτων διαμόρφωσης, καθώς και ευρύτερα των λογοτεχνικών έργων που παρουσιάζουν την ενηλικίωση των ηρώων τους και τη συγκρότηση του φύλου τους αποτελεί η αναπαράσταση μιας κρίσιμης περιόδου στη ζωή των νεαρών ηρώων, κατά την οποία βιώνουν σημαντικές διαμορφωτικές εμπειρίες: ανακαλύπτουν ταλέντα, συνδέονται με φιλικούς δεσμούς, βρίσκουν πρότυπα, ερωτεύονται, αποκτούν γνώσεις, κλπ., αλλά και συχνά απορρίπτουν συμβατικές αξίες ή συγκρούονται, περισσότερο ή λιγότερο έντονα, με το περιβάλλον τους. Μέσω των παραπάνω εμπειριών ωριμάζουν, ανακαλύπτουν τον εαυτό τους, στην ατομική, συλλογική και έμφυλη υπόστασή τους, και επιχειρούν να βρουν μια θέση στο κοινωνικό σύνολο, άλλοτε επιτυχώς και άλλοτε όχι. Η προτεινόμενη ανακοίνωση στοχεύει στη μελέτη της αποκλίνουσας ή/και παραβατικής συμπεριφοράς νεαρών ηρώων σε σύγχρονα μυθιστορήματα για εφήβους, καθώς και στην εξέταση της συγκρουσιακής κατάστασης ως διαμορφωτικής εμπειρίας για τους ήρωες αυτούς. Ερωτήματα που ενδιαφέρουν την έρευνα περιλαμβάνουν τα εξής: Τι είδους συγκρούσεις μεταξύ νέων και περιβάλλοντος περιγράφονται και ποιες αντικρουόμενες αξίες/ιδεολογίες αντιπροσωπεύουν; Ποια είναι η έκβασή τους; Με ποιον τρόπο συντελούν στην έμφυλη διαμόρφωση των νέων και, εν γένει, στην εξέλιξη της προσωπικότητάς τους;, κ.ά. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί σε μυθιστορήματα που εμφανίζουν τους ήρωές τους να κάνουν χρήση βίας, και στον τρόπο με τον οποίο αυτή αντιμετωπίζεται στο ευρύτερο αξιακό και ιδεολογικό πλαίσιο του αφηγηματικού σύμπαντος. Ως βασική ερευνητική παράμετρος τίθεται επίσης η μελέτη της (εικαζόμενης) διαφοροποίησης, ως προς τα παραπάνω ζητήματα, μεταξύ της ηρωίδας και του ήρωα: παρουσιάζεται η ηρωίδα ως αποκλίνουσα ή βίαιη λογοτεχνική persona; Αν ναι, η άσκηση βίας από την ηρωίδα διαφέρει σε επίπεδο πρακτικής έκφρασης, “δικαιολόγησης”, επιπτώσεων, έκβασης, κλπ., σε σύγκριση με την περίπτωση αρρένων – ηρώων; Η μεθοδολογία της έρευνας θα αντλήσει από το χώρο της αφηγηματολογίας και, στο δεύτερο σκέλος της, από το πεδίο της φεμινιστικής θεωρίας και κριτικής.

Μαρία Κλαδάκη, διδάσκουσα Π.Δ. 407/80 Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Αναπαραστάσεις των φύλων στο θέατρο για παιδιά και νέους”

Ερευνητικοί σκοποί και στόχοι: Κύριος στόχος της έρευνας ήταν να καταδειχθεί εάν και κατά πόσο στερεότυπα του ρόλου των φύλων προβάλλονται στα θεατρικά έργα για παιδιά και κοινό ανηλίκων.

Υλικό και Μέθοδος: Το υλικό της έρευνας αποτέλεσαν θεατρικά κείμενα για παιδιά τα οποία επιλέχθηκαν με βάση τους περιορισμούς της έρευνας. Ως μεθοδολογία έρευνας εφαρμόστηκε η ανάλυση περιεχομένου (ποιοτική-ποσοτική). Ως μονάδες ανάλυσης επιλέχθηκαν: α) το πρόσωπο – ο χαρακτήρας – ως μονάδα ταξινόμησης και β) η νοηματική ενότητα ως μονάδα συμφραζομένων.

Βασικά ευρήματα – Συμπεράσματα: Τα ευρήματα της έρευνας επιβεβαιώνουν την αρχική υπόθεση, ότι δηλαδή μέσα από τα θεατρικά κείμενα για παιδιά αναπαράγονται και διαιωνίζονται στερεότυπες αντιλήψεις για τους ρόλους των φύλων σε βάρος των γυναικών. Τα πορίσματα της μελέτης έρχονται σε συμφωνία με ευρήματα άλλων ερευνών που πραγματοποιήθηκαν στο εξωτερικό και εστίασαν το ενδιαφέρον τους στη διερεύνηση στερεότυπων εικόνων των φύλων στα θεατρικά έργα που απευθύνονται σε παιδιά και κοινό ανηλίκων.

Προτάσεις: Οι προτάσεις αφορούν: α) τη συγγραφή παιδικών θεατρικών έργων, β) τα εκπαιδευτικά προγράμματα στα πανεπιστημιακά τμήματα, γ) την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, δ) την ευαισθητοποίηση των γονέων.

Κωτόπουλος Η. Τριαντάφυλλος, λέκτορας Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας: “Περιθωριακός ήρωας ή περιθωριακή ηρωίδα; Οι συγγραφικές επιλογές στη σύγχρονη ελληνική εφηβική λογοτεχνία”

Τα κοινωνικά υποκείμενα αναπαριστούν συχνά μέσα από τα λογοτεχνικά έργα τόσο τις κυρίαρχες, όσο τις “περιθωριακές” ταυτότητες ενός τόπου και μιας εποχής. Η διερεύνηση των αποτυπώσεων της “περιθωριακής” ταυτότητας σε μυθιστορήματα για εφήβους της μεταπολιτευτικής περιόδου, η συνεξέταση του πολιτιστικού φορτίου που κυοφορούν, καθώς και η διαλεκτική σχέση του “κυρίαρχου” και του “περιθωριακού” λόγου στον καθορισμό και τη διαμόρφωση της συλλογικής συνείδησης παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Ειδικά αν επιχειρηθεί να μελετηθεί η συγγραφική επιλογή του φύλου του ήρωα και της ηρωίδας, αναπαραστάσεις που με τη σειρά τους συμβάλλουν στην αναπαραγωγή ή την άρση των κοινωνικών επιταγών του φύλου και επενεργούν ανάλογα στον ψυχισμό των νεαρών αναγνωστών και αναγνωστριών. Ο διδακτισμός, η αυτολογοκρισία, οι παιδαγωγικές και κοινωνικοποιητικές προθέσεις των βιβλίων που απευθύνονται σε παιδιά και νέους αναπαράγουν ή αμφισβητούν τελικά τις κυρίαρχες νόρμες και κατά πόσο οι επιλογές των δημιουργών επηρεάζουν την εικόνα του έμφυλου άλλου; Σε κάθε περίπτωση χρήζει διερεύνησης και η συγκρότηση του διαφορετικού λόγου που διαμορφώνει στο επίπεδο της καλλιτεχνικής δημιουργίας την “ανατροπή” ή τη νομιμοποίηση της κοινωνικής πραγματικότητας, υπονομεύοντας ή παγιώνοντας την έννοια της κάθε είδους “διαφορετικής” ή “περιθωριακής” ταυτότητας.

Βασιλική Λαλαγιάννη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Π.Ε.ΔΙ.Σ. Πανεπιστημίου Πελοποννήσου: “Εικόνες σωματικότητας και γυναικεία εικονοποιία στο Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί της MayaAngelou”

Στο αυτοβιογραφικό της μυθιστόρημα (autobiographie romancée) Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί που αναφέρεται στην παιδική και νεανική της ηλικία, η Αφροαμερικάνα Μάγια Αγγέλου προσπαθεί να αποδομήσει τα στερεότυπα και τις ‘ιδεολογικές εικόνες’ που συνέδεαν τη μαύρη γυναίκα με την αχαλίνωτη σεξουαλικότητα και το ζωώδες, αντιλήψεις οι οποίες επιβλήθηκαν στο συλλογικό φαντασιακό από την ηγεμονική κυριαρχία των Λευκών. Μέσα από τη γραφή της στο πλαίσιο του κινήματος του ‘μαύρου φεμινισμού’, η Αγγέλου κατόρθωσε να ανατρέψει τους πατριαρχικούς πολιτισμικούς ορισμούς για τη γυναίκα που εστιάζουν στο σώμα της και στο σεξουαλικό της στάτους.

Όπως ο ήρωας του bildungsroman, η νεαρή Μάγια, απομονωμένη και μοναχική, όμοια με άλλες γυναίκες στην παράδοση της γυναικείας μαύρης αυτοβιογραφίας, διηγείται μία συλλογική ιστορία – των Μαύρων του ’60 – μέσα από προσωπικά βιώματα: σε ένα περιβάλλον ανέχειας και φυλετικών διακρίσεων, προσπαθεί να δημιουργήσει τη δική της ταυτότητα, την ταυτότητα μιας μαύρης έφηβης. Ο φόβος και η απέχθεια για το σώμα που τρέφουν την καταπίεση των μαύρων γυναικών μέσα σε μία σωματοφοβική κοινωνία, ωθούν τη Μάγια στην άρνηση του σώματός της, ιδιαίτερα μετά την τραυματική εμπειρία του βιασμού. Η γυναίκα που βλέπει την εικόνα της μέσα από τα μάτια των άλλων, και κυρίως αυτών που την καταπιέζουν, καταλήγει να δημιουργήσει μία ‘απομονωμένη ταυτότητα’ (isolated identity) για να αντιμετωπίσει την αδικία και τους τραυματισμούς (Freidman, 1988). Η αγάπη της για τη λογοτεχνία βοηθά τη νεαρή Μάγια να αναπτύξει μια ταυτότητα που θα την διαφοροποιήσει από τη μαύρη κοινότητα, θα την απελευθερώσει από τις προκαταλήψεις και την ηθική των Λευκών και θα την βοηθήσει να διαχειριστεί με επιτυχία την σωματικότητά της.

Μαριάννα Μίσιου, διδάσκουσα Π.Δ. 407/80 Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “H αναπαράσταση ενός “τρομερού” παιδιού στα κόμικς: η Μαφάλντα του Quino”

Ανάμεσα στους χαρακτήρες της παιδικής λογοτεχνίας ξεχωρίζουν τα “enfants terribles”, εκείνα τα τρομερά αγοράκια και κοριτσάκια που ξεφεύγουν από την κανονιστική κυριαρχία των ενηλίκων και εναντιώνονται συνειδητά ή ασυνείδητα στους κανόνες της κοινωνίας. Από την πρώτη τους εμφάνιση τον 19ο αιώνα έως σήμερα τα παιδιά αυτά παρουσιάζονται ως μικροί δαίμονες. Ωστόσο, οι δημιουργοί έμμεσα επιβραβεύουν την παιδική φαντασία, την ανεξαρτησία του πνεύματος και την ικανότητα αμφισβήτησης του ενήλικου κόσμου.

Τα τρομερά παιδιά δίνουν το παρών και στην ένατη τέχνη. Μάλιστα τα κόμικς ευνοούν την ανάδυσή τους, όχι μόνο λόγω των ιδιότυπων αφηγηματικών τους τεχνικών, αλλά και λόγω της ιστορίας τους που έχει να επιδείξει αρκετούς τέτοιους χαρακτήρες. Στην εισήγησή μας θα μας απασχολήσουν οι διαφορετικές όψεις των τρομερών παιδιών και ο τρόπος με τον οποίον αποτυπώνονται στα κόμικς, μέσα από τις συμβάσεις και τις τεχνικές του μέσου. Ως παράδειγμα χρησιμοποιούμε τη Μαφάλντα του αργεντινού κομίστα Quino. Το κοριτσάκι με τα σκούρα και πυκνά μαλλιά, πρωταγωνίστρια των ομότιτλων κόμικς, αποτελεί εμβληματική φιγούρα των enfantsterribles. Το παιδί-επαναστάτης, το παιδί-αμφισβητίας, το παιδί με την αχαλίνωτη φαντασία, όπως και με την έμφυτη παιδική περιέργεια και τη ροπή στις σκανδαλιές είναι μερικές από τις εκδοχές του τρομερού παιδιού που συγκεντρώνονται στο πρόσωπο της Μαφάλντα.

Ελπινίκη Νικολουδάκη – Σουρή, αναπληρώτρια καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης: “Το “θηλυκό” μυαλό στο λαϊκό παραμύθι της Κρήτης: “Μήτις” και “κάλλος” της γυναικείας προσωπικότητας σε ανέκδοτη συλλογή λαϊκών παραμυθιών”

Σε μια ανέκδοτη συλλογή λαϊκών παραμυθιών, που είχε καταγράψει κατά τη δεκαετία 1975-1985 η δασκάλα λαογράφος Ειρήνη Ταχατάκη και τα οποία προέρχονται από τις περιοχές Καστελλίου και Αρχανών Ηρακλείου Κρήτης, εντοπίζονται δύο στοιχεία, ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για τη θεματική του Συνεδρίου: α) Η αφήγηση γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες ποικίλου μορφωτικού επιπέδου και β) στα περισσότερα παραμύθια (στα 27 από τα 43) τα κεντρικά πρόσωπα είναι νεαρά κορίτσια ή γυναίκες.

Στο ερευνητικό πεδίο της εισήγησης εντάσσονται τα παραμύθια που ανήκουν στη θεματική ενότητα “Μήτις και κάλλος της γυναικείας προσωπικότητας”, όπως είναι τα πολύ γνωστά “Η Κουτσοχέρα”, “Η Ηλιοτάτη”, “Η Ξυλινομαρία”, “Τα όργανα, τα τύμπανα και το χρυσό ρολόι”, “Τ’ ανεγυριστικά και η έξυπνη κοπελιά” κ. ά. Πιο συγκεκριμένα διερευνώνται:

α) οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες τα γυναικεία πρόσωπα – έναντι των ανδρικών – εξελίσσονται σε χαρακτήρες που υπερασπίζονται διαχρονικές και πανανθρώπινες αξίες ή διεκδικούν τα δικαιώματά τους στη ζωή, στον έρωτα και στη μητρότητα, αρθρώνοντας, ταυτόχρονα, λόγο με ίχνη πολιτικών θέσεων,

β) οι τεχνικές της αφήγησης και της περιγραφής ποικίλων αναπαραστάσεων (επεισοδίων, χώρων, καταστάσεων κ.τ.λ.)

γ) το ύφος της αφήγησης (σχόλιο, μονόλογος, διάλογος, πολυφωνία κ.τ.λ.).

Tέλος, γίνεται απόπειρα να ερμηνευθεί το φαινόμενο της αναπαράστασης των δυναμικών αυτών γυναικείων παραμυθικών προτύπων μέσα στο περιβάλλον όπου έζησαν και διαμορφώθηκαν οι αφηγήτριες.

Σούλα Οικονομίδου, επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Ε.Π.Η. Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης: “Βίαια αγόρια: τα αδιέξοδα του ηγεμονικού ανδρισμού σε σύγχρονα ελληνικά εφηβικά μυθιστορήματα”

Η εισήγηση εξετάζει τις αναπαραστάσεις ανδρισμού που διαγράφονται σε σύγχρονα ελληνικά εφηβικά μυθιστορήματα τα οποία εστιάζονται σε βίαιες συμπεριφορές αφενός και στις λειτουργίες της ομάδας αφετέρου (π.χ. Στη Διαπασών του Παπαθεοδώρου και Κάπου ν’ Ανήκεις του Μανδηλαρά). Τα μυθιστορήματα αυτά σε μία πρώτη ανάγνωση φαίνονται να είναι κοινωνικά μυθιστορήματα ή “μυθιστορήματα κοινωνικής ελπίδας” τα οποία στοχεύουν στην καταδίκη σύγχρονων κοινωνικών φαινομένων, όπως η βία των γηπέδων ή του πεζοδρομίου. Ωστόσο, επειδή, όπως θα δείξουμε, η κοινωνική κριτική τους γίνεται με όχημα την ταραγμένη αγορίστικη εφηβεία και επειδή η προβολή των κοινωνικών οραμάτων που επιχειρούν γίνεται με όχημα εναλλακτικές, ευαίσθητες μορφές ανδρισμού, θα υποστηρίξουμε ότι, έστω και εμμέσως, καθιστούν την κατασκευή ή/και την επιβεβαίωση της ανδρικής ταυτότητας κεντρικό θέμα τους.

Ένα κεφαλαιώδες ζήτημα που θα εξετάσουμε είναι πώς η ένταξη και η δραστηριοποίηση των αγοριών σε ανδρικές ομάδες με αντικοινωνικές συμπεριφορές (π.χ. χούλιγκαν, φασιστικές οργανώσεις) αποτελεί μία τελετουργία μύησης στον ηγεμονικό ανδρισμό. Αναλύοντας τις δράσεις των ομάδων αυτών και τους τύπους αγοριών/ανδρών που τις απαρτίζουν θα δείξουμε τις εκφάνσεις ενός τέτοιου ανδρισμού όπως την επιθετικότητα, την ανταγωνιστικότητα ή τη βίαιη επιβολή εξουσίας σε αδύναμα άτομα.

Παράλληλα, όμως, θα εξετάσουμε πώς οι ήρωες, περνώντας μέσα από καταλυτικές εμπειρίες βίας, καταφέρνουν να αντιληφθούν και στη συνέχεια να απομυθοποιήσουν τις συμβάσεις του ανδρισμού, την εξουσία της επιθετικότητας, και τις τελετουργίες που συντελούν στο δέσιμο ανδρικών σχέσεων. Εξετάζοντας πώς οι ήρωες αυτοί μαθαίνουν πρώτα απ’ όλα να αποστασιοποιούνται από τις ‘απολαύσεις’ της επιθετικής και βίαιης συμπεριφοράς και πώς αποδέχονται την ευαισθησία τους, και την κατανόηση και το ενδιαφέρον τους για τους άλλους, θα δείξουμε ότι τέτοιου είδους μυθιστορήματα αφήνουν να διαγραφούν εναλλακτικοί τύποι ανδρισμού και επομένως καταδεικνύουν ότι ο ανδρισμός είναι εγγενώς ασταθής και κάθε άλλο παρά ομοιογενής.

Γιάννης Σ. Παπαδάτος, λέκτορας Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις σε μυθιστορήματα της  Joyce Carol Oates“

H Joyce Carol Oates είναι διάσημη σύγχρονη αμερικανίδα συγγραφέας. Έχει γράψει βιβλία που απευθύνονται σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες. Στα μυθιστορήματά της για εφήβους, οι ήρωες, αγόρια και κορίτσια, μέσα από κυρίως δυσεπίλυτα προβλήματα της καθημερινότητας, αλλά και ζητήματα που ανακύπτουν στις μεταξύ τους σχέσεις, βρίσκονται σε μια εναγώνια αναζήτηση της ταυτότητάς τους σε ένα δυσνόητο κόσμο.

Στη εισήγησή μας θα προσεγγίσουμε τις έμφυλες αναπαραστάσεις στα μεταφρασμένα μυθιστορήματά της Είπες πολλά και Sexy. Συγκεκριμένα μέσα από μια κριτικά θεωρητική κατασκευή σύγχρονων φεμινιστικών θέσεων και θέσεων του γενετικού δομισμού, θα εξετάσουμε τους χαρακτήρες αρσενικούς και θηλυκούς στο επίπεδο της μεταξύ τους αξιακής διαπλοκής καθώς και σε αυτό της συντήρησης ή της αμφισβήτησης και διάρρηξης της υπάρχουσας έμφυλης και παράλληλα της κοινωνικής κατεστημένης πραγματικότητας.

Γιάννης Παπαδόπουλος, καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Γυναίκα μοι έννεπε, Βάκχε, πολύτροπον…ή O από σκηνής εκσυγχρονισμός των ομηρικών προτύπων”

Κατά την αρχαϊκή περίοδο του πολιτισμού, πρωτότυπα, οι μυθολογικές αφηγήσεις ερμήνευαν τις αρχέτυπες εικόνες, που έχουν εντυπωθεί στην ανθρώπινη ψυχή. Εν συνεχεία, η επική ποίησις συστηματοποίησε τους πατροπαράδοτους μύθους, διαμορφώνοντας τα ιδεολογικά πρότυπα, βάσει των οποίων τελείται η παιδαγωγία, επιβάλλεται η πολιτική τάξις και ενισχύεται η κοινωνική συνοχή. Από το τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα και εντεύθεν, εκσυγχρονίζοντας τα μη ουσιώδη μέρη των παραδοσιακών μύθων και αλλεπάλληλα μετα-ερμηνεύοντας τις προγενέστερες ερμηνείες, υπηρετώντας την τέ-χνη του Βάκχου, οι τραγωδοί δημιουργούν δραματικούς μύθους.

Στον πρώτο στίχο της Οδύσσειας, ο ποιητής επικαλείται την μυθική ιστόρηση της Μούσας για το ήθος και τον βίο του πολυμήχανου ήρωα, που ενσαρκώνει το πρότυπο του κατά τον Αριστοτέλη άνδρα και πατέρα και δεσπότη, συμβολικά προβάλλοντας την υπερέχουσα φυσιογνωμία και την ενδεδειγμένη λειτουργία, τις οποίες αρμόζει να φέρει και να εκτελεί, αντίστοιχα, ο κοινωνικοπολιτικός άρχων και ο τελετουργικός εξάρχων. Ο ομώνυμος ήρωας περιπλανιέται και κερδίζει εμπειρίες, ώστε σοφός να επιστρέψει στον γενέθλιο τόπο, όπου αγόγγυστα τον αναμένει η Πηνελόπη.

Προλογίζοντας την Ελίζα, η Ξ. Καλογεροπούλου επισημαίνει την πρόθεσή της, να συνθέσει ένα αντίβαρο στον Οδυσσεβάχ, εκσυγχρονίζοντας το κεντρικό πρόσωπο και αποδίδοντάς το ως μια κοπέλα έξυπνη, γενναία, πιστή και πεισματάρα, που δεν υποτάσσεται στον νόστο, αλλά στον έρωτα.

Παπαντωνάκης Γεώργιος, επίκουρος καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Ανδρικοί και γυναικείοι χαρακτήρες στη φορμουλαϊκή μυθοπλασία. Η περίπτωση του αστυνομικού ή αστυνομικίζοντος μυθιστορήματος”

Στην εργασία αυτή θα επιχειρήσουμε να αποτυπώσουμε τους ανδρικούς και γυναικείους ρόλους στην ελληνική παιδική και νεανική φορμουλαϊκή μυθοπλασία και να χαρτογραφήσουμε τη δράση τους. Πιο συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε στο παιδικό και εφηβικό αστυνομικό μυθιστόρημα και θα επιχειρήσουμε να επισημάνουμε τρόπους συμπεριφοράς και δράσης των αγοριών και κοριτσιών και κατά πόσο αυτοί εναρμονίζονται με τους γενικότερους κώδικες που χαρακτηρίζουν τα δύο φύλα στη γενικότερη παιδική και εφηβική λογοτεχνία. Η διερεύνηση θα καλύπτει τόσο την παραβατική συμπεριφορά/εγκληματική δράση ως προς το φύλο που την επιτελεί όσο και τη εξιχνίαση του μυστηρίου και της εγκληματικής δράσης και πάλι ως προς το φύλο που δρα αποτελεσματικά ως προς την κατεύθυνση αυτή. Η βασική μεθοδολογία επομένως στην οποία θα καταφύγουμε είναι η σύγκριση, μέσα από την οποία θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τα αξιακά συστήματα και τους κώδικες οι οποίοι διέπουν αρσενικούς και θηλυκούς χαρακτήρες στη συγκεκριμένη μυθοπλασία, σε σύγκριση με τους κώδικες του αρσενικού και του θηλυκού που διαθέτουμε από τον ευρύτερο χώρο της ελληνικής παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας, λαμβάνοντας υπόψη και το γένος του/της συγγραφέα/έως, προκειμένου να διαπιστώσουμε εάν αυτό επηρεάζει τη διαγραφή των μυθοπλαστικών χαρακτήρων τους.

Μαρίτα Παπαρούση, επίκουρη καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: “Κορίτσια και αγόρια με αναπηρία στη σύγχρονη νεανική λογοτεχνία”

Σύμφωνα με τη σύγχρονη θεώρηση της αναπηρίας, η αναπηρία συνιστά αφενός ένα πολιτισμικά προσδιορισμένο σημείο διαφοράς, αφετέρου μια θεμελιώδη έκφανση της ανθρώπινης διαφορετικότητας, από κοινού με το κοινωνικό φύλο, τη φυλετική προέλευση, την εθνικότητα ή τη σεξουαλικότητα. Εκκινώντας από το σημείο αυτό στοχεύω να διερευνήσω τους τρόπους με τους οποίους προσεγγίζεται η αναπηρία σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείμενα για νέους, σε μια προσπάθεια ανάδειξης της πολυπλοκότητας που χαρακτηρίζει το εγχείρημα της ταυτοτικής συγκρότησης σε αφηγήσεις που ασχολούνται με την ενσώματη διαφορά. Ειδικότερα, αυτό που με ενδιαφέρει είναι η θεώρηση του λόγου των κειμένων σε σχέση με τους κυρίαρχους λόγους περί αναπηρίας και κανονικότητας και, ταυτόχρονα, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ αναπηρίας και φύλου : Ο λόγος των κειμένων αναπαράγει και εδραιώνει τους κυρίαρχους λόγους ή τίθεται κριτικά απέναντί τους; Ποια η σχέση των ανάπηρων σωμάτων στην οικοδόμηση της ανδρικής και της γυναικείας ταυτότητας; Εν τέλει, οι συγγραφείς καταφέρνουν να παρουσιάσουν τα πρόσωπα με αναπηρία, ανδρικά ή γυναικεία, ως άτομα που έχουν τη δυνατότητα να βιώσουν την ανθρώπινη εμπειρία στο σύνολό της;

Σοφία Χατζηδημητρίου – Παράσχου, διδάσκουσα Π.Δ. 407/80 Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: “Απαγορευμένος έρωτας και ερωτευμένη γυναίκα στο σύγχρονο εφηβικό-νεανικό μυθιστόρημα”

Ανάμεσα στα λίγα θέματα τα οποία παραμένουν ταμπού στη σύγχρονη μυθοπλασία που απευθύνεται σε εφήβους, είναι ασφαλώς εκείνο που αφορά τον απαγορευμένο, δηλαδή τον έξω από κοινωνικές συμβάσεις, γυναικείο έρωτα. Γεγονός καθόλου παράξενο, ωστόσο, αν αναλογιστεί κανείς ότι και στην πραγματική ζωή ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας- μητέρας, γυναίκας-συζύγου, γυναίκας-κόρης είναι εξαιρετικά περιορισμένος στα ερωτικά ζητήματα, συγκρινόμενος τουλάχιστον με τον αντίστοιχο ανδρικό. Αυτή η “κατά γένος” κατασκευασμένη ταυτότητα της “οσίας” μητέρας, συζύγου, αδελφής, κόρης έχει εντούτοις υποστεί σημαντική υπονόμευση μέσα σε ορισμένα μυθιστορήματα της σύγχρονης παραγωγής για εφηβικό και νεανικό κοινό. Η γυναίκα στα έργα αυτά υπερασπίζεται το δικαίωμά της στον έρωτα και το ταυτίζει με το αναφαίρετο δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας και αυτοδιάθεσης. Η εισήγηση θα επιχειρήσει να παρουσιάσει τις διαφορετικές αφηγηματικές εκδοχές της ερωτευμένης γυναίκας η οποία υπερασπίζεται τις επιλογές της αναλαμβάνοντας εξολοκλήρου το όποιο κόστος.

Βίκυ Πάτσιου, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών: “Αμφισημία και ετερότητα: η συγκρότηση της έμφυλης ταυτότητας στο πεζογραφικό έργο της Άλκης Ζέη και οι μεταμορφώσεις του θηλυκού εαυτού”

Η παιδική και νεανική λογοτεχνία σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της ανταποκρίθηκε στις πολιτικές, κοινωνικές και λογοτεχνικές αλλαγές, υπήρξε καθρέφτης των μεγάλων ρευμάτων που επηρέασαν τη γραφή, τη σκέψη, τους τρόπους ανάγνωσης και τη δημιουργία. Οι αντιπαραθέσεις και οι αλλαγές πολιτικού, οικονομικού και ιδεολογικού χαρακτήρα που πραγματοποιήθηκαν στο κοινωνικό περιβάλλον σχετικά με τον προσδιορισμό της ταυτότητας, αλλά και των σχέσεων των φύλων, αποτυπώθηκαν σε χαρακτηριστικά έργα γνωστών και επιτυχημένων γυναικών και ανδρών συγγραφέων της σύγχρονης περιόδου, που ασχολούνται με θέματα της έμφυληςδιαφοράς, αμφισβητούν την έννοια των “φυσικών” και αμετάβλητων ρόλων, ασκούν κριτική στα πατριαρχικά προνόμια εξουσίας και ελέγχου, απορρίπτουν τα στερεότυπα του ισχυρού αρσενικού και του εξαρτημένου θηλυκού και επιχειρούν εναλλακτικές απεικονίσεις της γυναικείας και της αντρικής εμπειρίας εγγράφοντας το φύλο στο έργο τους με διαφορετικούς τρόπους.

Τα ζητήματα των οικογενειακών σχέσεων, της συγκρότησης της έμφυλης ταυτότητας, της χειραφέτησης του εαυτού και της διεκδίκησης της “διαφορετικότητας” απασχολούν, μεταξύ άλλων συγγραφέων, και την ΆλκηΖέη. Σύζυγος, μητέρα, γιαγιά, θεία ή κόρη, η αφηγηματική ηρωίδα των μυθιστορηματικών της συνθέσεων κατασκευάζει και αναζητά τον θηλυκό εαυτό της στο πλαίσιο κυριολεκτικών, αλλά και συμβολικών αναφορών που πλαισιώνουν τις αφηγηματικές αναπαραστάσεις.

Πολίτης Δημήτρης, λέκτορας Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. Πανεπιστημίου Πάτρας: “Έμφυλες Αναπαραστάσεις και Αναγνωστικές Διαδικασίες στη Σύγχρονη Λογοτεχνία για Εφήβους”

Από τους Αμερικανούς εισηγητές του σύγχρονου μυθιστορήματος για εφήβους (J.D.Salinger, Robert Cormier) και τους Βρετανούς συνεχιστές τους (Melvin Burgess, Kevin Brooks) μέχρι και τους Έλληνες μυθιστοριογράφους (Μάνο Κοντολέων, Βούλα Μάστορη, Βασίλη Παπαθεοδώρου, κ.ά.) οι έμφυλες αναπαραστάσεις συνυπάρχουν με ιδιαίτερες αναγνωστικές διαδικασίες στη Λογοτεχνία για Εφήβους. Η σχέση των έμφυλων ρόλων, τους οποίους αναλαμβάνουν οι μυθιστορηματικοί ήρωες, με τις αναγνωστικές απαιτήσεις, τις οποίες προβάλλουν τα λογοτεχνικά κείμενα πάνω στους έφηβους αποδέκτες τους, φαίνεται ότι καθορίζει την ιδιαιτερότητα της μυθιστορηματικής γραφής για εφήβους, ενώ κατευθύνει και τις θεωρίες που την ερμηνεύουν ή εμπνέουν τις προσεγγίσεις της. Από τα ποικίλα ζητήματα, λοιπόν, που υποστασιοποιούν την προβληματική της σύγχρονης γραφής για εφήβους, εκείνα που σχετίζονται με τη μυθοπλαστική διαχείριση και την αναγνωστική πραγμάτωση των έμφυλων αναπαραστάσεων προσανατολίζουν κυρίως το ενδιαφέρον της παρούσας ανακοίνωσης. Επανατονισμένα, ωστόσο, στο πλαίσιο διευρυμένων (ανα) θεωρήσεων, ύστερα και από το “θάνατο” της Φεμινιστικής Κριτικής ή την αμφισβήτηση της αξιοπιστίας κάποιων Θεωριών του Φύλου, τα ζητήματα αυτά ελέγχουν αναπόφευκτα την αποτελεσματικότητα επιμέρους θεωρήσεων της “εφηβικής ποιητικής” που πραγματώνεται μυθοπλαστικά, ενώ, υπερβαίνοντας κλασικές συμβολοποιήσεις ή γλωσσικές συμβάσεις, προτάσσουν τη δυναμική της διάδρασης ανάμεσα στη λογοτεχνική παραγωγή και στις κοινωνικές/πολιτισμικές διεργασίες, ανάμεσα στο ενήλικο φαντασιακό και στις εφηβικές πραγματικότητες.

Μαριάνα Σπανάκη, επίκουρη καθηγήτρια Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων: “Aναπαραστάσεις του γένους και του φύλου στα μυθιστορήματα της Jaquelin Wilson”

Η ανακοίνωση θα επικεντρωθεί στο έργο της Jaquelin Wilson από την άποψη των αναπαραστάσεων του γένους και του φύλου. Θα συζητήσει όψεις των αναπαραστάσεων των φύλων εξετάζοντας τα διαφορετικά σχετικά θέματα που παρουσιάζει σε σχέση με ευρύτερα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα, στάσεις και κοινωνικές πρακτικές. Η ανακοίνωση θα συγκρίνει τα μυθιστορήματα της Wilson με ορισμένα έργα άλλων συγγραφέων προκειμένου να εντάξει το έργο της σε ορισμένες σύγχρονες τάσεις στο παιδικό και νεανικό βιβλίο που άπτονται των σχετικών ενδιαφερόντων.

Τσιλιμένη Τασούλα, επίκουρη καθηγήτρια Π.Τ.Π.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: “Έμφυλες αναπαραστάσεις σε «βραβευμένα» από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου παιδικά βιβλία για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας”

Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου είναι από τους πρώτους φορείς που υιοθέτησαν τα βραβεία σε παιδικά βιβλία, με  κύριο στόχο την προώθηση του καλού παιδικού βιβλίου και την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας. Η αδιάλειπτη αυτή δραστηριότητα του Κύκλου είναι ιδιαίτερης σημασίας, καθώς ο συγκεκριμένος φορέας είναι και μέλος της IBBY και ως εκ τούτου έχει μεγάλο κύρος σε ό,τι αφορά την εμπιστοσύνη του κοινού για την ποιότητα των βιβλίων που βραβεύει. Τα βραβευμένα παιδικά βιβλία φέρουν την σφραγίδα ποιότητας για εκπαιδευτικούς, γονείς αλλά και φορείς όπως οι παιδικές βιβλιοθήκες κ.α. και προηγούνται στις επιλογές για ανάγνωση. Οι αξίες, τα πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλονται, η σκιαγράφηση των χαρακτήρων αποτελούν τους βασικούς δείκτες για να χαρακτηρισθούν τα βιβλία «καλά» και να πάρουν το διαβατήριο του βραβείου.

Στην παρούσα εργασία διερευνάται ενδεικτικά ένας αριθμός βραβευμένων βιβλίων ως προς τις έμφυλες αναπαραστάσεις προκειμένου να διαπιστωθεί η αναπαραγωγή ή όχι στερεοτύπων, αλλά και γενικά η σκιαγράφηση του φύλου, καθώς τα παιδικά βιβλία εκτός από των άλλων έχουν ως στόχο τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση των παιδιών. Ως ερευνητική μέθοδος θα χρησιμοποιηθεί η ανάλυση περιεχομένου.

Λουίζα Χριστοδουλίδου, λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου: “Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στο οιονεί παιδικό μυθιστόρημα του Πάνου Ιωαννίδη Οι Ντέβα. Σαν μυθιστόρημα…”

Ο Πάνος Ιωαννίδης (γενν. 1935) είναι ο σημαντικότερος εν ζωή εκπρόσωπος της πεζογραφικής και θεατρογραφικής όψης της λεγόμενης Πρώτης Γενιάς της Κυπριακής Δημοκρατίας, δηλαδή της γενιάς λογοτεχνών που είναι σύγχρονοι με τη λεγόμενη Δεύτερη Μεταπολεμική Γενιά στην Ελλάδα. Το βιβλίο του Οι Ντέβα. Σαν μυθιστόρημα… (Αρμίδα, 2006) είναι το μοναδικό λογοτεχνικό πεζογραφικό έργο του για μεγάλα παιδιά, εφήβους και νέους, και επικεντρώνεται, με φιλοσοφικό, συνάμα όμως και πολύ διασκεδαστικό, χιουμοριστικό ή και οξύ σατιρικό τρόπο, σε (αληθινές, κυρίως) ιστορίες παιδιών και, κατόπιν, εφήβων και νέων και των δύο φύλων, ιδίως στις σχέσεις τους: (1) με κατοικίδια ζώα· (2) με φιλόζωους και των δύο φύλων· (3) με ανθρώπους και των δύο φύλων που μισούν ή απεχθάνονται τα ζώα και τους φιλόζωους.

Από την άποψη αυτή, το έργο δίνει ένα πραγματικά πλούσιο ρεπερτόριο, και αφορμή διερεύνησης ζητημάτων που σχετίζονται άμεσα με τους στόχους του Συνεδρίου Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους.

Στο οιονεί μυθιστόρημα του Π. Ιωαννίδη αναπαρίστανται και ψυχογραφούνται (με τη διαμεσολάβηση της αφήγησης του πλαστού/ψευδώνυμου “πατέρα”, μιας κόρης και ενός γιου, η οποία στηρίζεται σε ευδιάκριτα αυτοβιογραφικά δεδομένα) όχι μόνον ανδρικά και γυναικεία πρόσωπα του κόσμου των “παιδιών” και των “νέων”, αλλά και του κόσμου των μεγάλων (του συγγραφέα και της γυναίκας του, συνομήλικων ή, εν γένει, ενήλικων, φίλων, γνωστών και γειτόνων τους, κ.ά.). Έτσι, στην εισήγησή μας δίνεται η ευκαιρία να περιγραφούν και να σχολιαστούν αυτή η μεγάλη γκάμα αναπαραστάσεων ταυτότητας και ετερότητας, καθώς και οι εικόνες του έμφυλου Άλλου.

Στο συνέδριο «Γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις στη λογοτεχνία για μεγάλα παιδιά και εφήβους», οι ομιλητές και οι ομιλήτριες κατέθεσαν ενδιαφέρουσες απόψεις για τους αρσενικούς και θηλυκούς μυθοπλαστικούς χαρακτήρες στην παιδική και νεανική λογοτεχνία και όσες και όσοι παρακολούθησαν τις εργασίες του συνεδρίου αποκόμισαν μια ενδιαφέρουσα πολύμορφη πρόσληψη της απεικόνισης του  θηλυκού και αρσενικού προσώπου στην λογοτεχνία για παιδιά και νέους.

Έτσι, κατατέθηκαν απόψεις για τη δράση και των δύο φύλων στη φορμουλαϊκή και ειδικότερα στην αστυνομική μυθοπλασία η οποία δε διαφοροποιείται ανάμεσα στα δύο φύλα. Διερευνήθηκε μέσα από κείμενα συγγραφέων η συγκρότηση της έμφυλης ταυτότητας, η αναπαραγωγή ή αμφισβήτηση των στερεοτύπων με κριτήριο την αμφισημία και την ετερότητα, οι μεταμορφώσεις του θηλυκού εαυτού και η διαμόρφωση της γυναικείας ταυτότητας. Τέθηκε επί τάπητος επίσης το θέμα του απαγορευμένου έρωτα και της ερωτευμένης γυναίκας στο σύγχρονο εφηβικό-νεανικό μυθιστόρημα, θέμα που ήδη έχει αρχίσει να παρεισφρέει στην ελληνική νεανική μυθοπλασία, ενώ εξεικονίστηκαν οι έμφυλες αναπαραστάσεις σε μυθιστορήματα και μελετήθηκε η δυναμική τροπή και ανατροπή τους. Παράλληλα, ψηλαφίστηκαν το «γυναικείο» και το «ανδρικό» σε σύγχρονα παιδικά βιβλία γνώσεων Ελλήνων συγγραφέων.

Οι γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις κάλυψαν και την ξένη εφηβική λογοτεχνία, καθώς αποτυπώθηκε η εικόνα του γένους και του φύλου, αποδόθηκαν γυναικείες και ανδρικές  αναπαραστάσεις ή περιγράφηκανεικόνες σωματικότητας  και γυναικείας εικονοποιίας σε μυθιστορήματα της ξένης εφηβικής λογοτεχνίας.

Διερευνήθηκε επίσης το φύλο με πρόταξη στη φιλοσοφική του διάσταση και στην απεικόνισή του σε θεατρικά κείμενα, με βάση τον από σκηνής εκσυγχρονισμό των ομηρικών προτύπων, ενώ αποδόθηκε μετά από σχετική βιβλιογραφική έρευνα ο τρόπος αναπαράστασης των φύλων στο θέατρο για παιδιά και νέους. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν οι παρατηρήσεις που κατατέθηκαν για την απεικόνιση των δύο φύλων στους μύθους και στα λαϊκά παραμύθια, καθώς κατατέθηκαν απόψεις  για το μύθο της καλής κόρης και του θηρίου ως εξέλιξη του γνωστού από την αρχαιότητα Έρως και Ψυχή και αποτυπώθηκαν ως «τρομερές νύξεις» της πατριαρχίας στο πλαίσιο της λαϊκής παραμυθολογίας οι γυναικείοι ανταγωνισμοί, οι συγκρούσεις  και  οι διαιρέσεις στο εσωτερικό  του Φύλου ή αποτυπώθηκε το «θηλυκό μυαλό» σε λαϊκά παραμύθια της Κρήτης. Επίσης, μελετήθηκανγυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις σε οιονεί παιδικά μυθιστορήματα και κατατέθηκαν ενδιαφέρουσες απόψεις  για τη συμβολή της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους στην καλλιέργεια της  φιλαναγνωσίας  των αγοριών σχολικής ηλικίας.     

Μέσα στο πλαίσιο του ηγεμονικού ανδρικού κατατέθηκαν επίσης ενδιαφέρουσες απόψεις οι οποίες απεικόνισαν βίαια αγόρια  και τα αδιέξοδα του ηγεμονικού  ανδρισμού σε σύγχρονα ελληνικά εφηβικά μυθιστορήματα είτε την αναπαράσταση έμφυλων απεικονίσεων σε έντυπες διασκευές του Ντίσνεϊ ή ενός «τρομερού» παιδιού στα κόμικς είτε τέλος ομοφυλόφιλους χαρακτήρες σε βιβλία για παιδιά, αποχαρακτηρίζοντας τα φύλα από τους χρωματικούς τους συσχετισμούς. Κατατέθηκαν επίσης ενδιαφέρουσες απόψεις για κορίτσια και αγόρια με αναπηρία στη σύγχρονη νεανική  λογοτεχνία, ενώ αποτυπώθηκαν οι έμφυλες αναπαραστάσεις σε «βραβευμένα» από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου παιδικά βιβλία για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας καθώς και ο ρόλος τους στις αναγνωστικές διαδικασίες. Ένας ικανός αριθμός ανακοινώσεων παρακολούθησε τους νεαρούς ήρωες με αποκλίνουσα ή παραβατική συμπεριφορά και τις συγγραφικές επιλογές για τον περιθωριακό ήρωα ή την ηρωίδα στη σύγχρονη νεανική λογοτεχνία, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η σχετική με τις αναπαραστάσεις και τις εγγραφές της τρίτης ηλικίας σε παιδικά εικονογραφημένα βιβλία. Τέλος, κατατέθηκαν και απόψεις για τη γυναικεία ταυτότητα και τη γυναικεία οπτική με βάση τις έμφυλες εκδοχές ιστορικότητας στο παιδικό μυθιστόρημα και στο εικονοκείμενο για παιδιά. 

Ανακεφαλαιώνοντας, θα λέγαμε ότι στο συνέδριο πραγματευτήκαμε από κοινού τις σχέσεις του αρσενικού και του θηλυκού όντος, σχέση συγκρουσιακή, συχνά ανταγωνιστική και εξουσιαστική που, ωστόσο, όπως φάνηκε από πολλά κείμενα της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας τείνει να εξομαλυνθεί. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του συνεδρίου είναι πως έδωσε φωνή σε αποκλεισμένες γυναίκες, όπως είναι για παράδειγμα οι γυναίκες των παραμυθιών και σε  άλλες αποκλεισμένες ομάδες όπως οι ομοφυλόφιλοι άνδρες και ομοφυλόφυλες γυναίκες καθώς και οι μαύρες γυναίκες. Ταυτόχρονα το συνέδριο υπονόμευσε σε σημαντικό βαθμό θεμελιώδεις αναχρονιστικές στερεοτυπικές αντιλήψεις όπως αυτή του «ηγεμονικού ανδρισμού», ενώ επεσήμανε την ορατή πλέον διαμεσολάβηση του κοινωνικού φύλου από κατηγορίες όπως η φυλή, η τάξη, η σεξουαλικότητα κλπ. Το συνέδριο νομίζουμε ότι ανοίγει ξανά τη σχετική συζήτηση που έμοιαζε στάσιμη τα τελευταία χρόνια. Ελπίζουμε να συνεχιστεί σε επιμέρους εξειδικευμένες περιοχές (όπως π.χ. η μητρότητα που προτάθηκε). Η ποικιλία δε των θεμάτων του, τελικά επιβεβαιώνει όσους και όσες ισχυρίζονται ότι το σύνολο της λογοτεχνικής παραγωγής επιδέχεται τις έμφυλες προσεγγίσεις.

Εν κατακλείδι υπογραμμίζουμε ότι οι γυναικείες και ανδρικές αναπαραστάσεις προσεγγίστηκαν από πολλές επιστημονικές περιοχές της φιλοσοφίας, της αφηγηματολογίας, της αναγνωστικής θεωρίας, της ψυχανάλυσης, της κοινωνιολογίας, του ρωσικού φορμαλισμού, των σπουδών του φύλου, με ποικίλα μεθοδολογικά  εργαλεία και αν έχουμε αφήσει ερωτηματικά, τότε, αφενός ένα επόμενο συνέδριο ίσως κάπου αλλού μας προσμένει, αφετέρου πιστεύουμε ότι έχουμε επιτύχει.

Πανεπιστήμιο Αιγαίου
ΠΜΣ “Παιδικό Βιβλίο και Παιδαγωγικό Υλικό”

Κτήριο Κλεόβουλος, Λ. Δημοκρατίας 1, Τ.Κ. 85100, Ρόδος

Tηλ. και Fax: 2241099115

Email: Rhodes_PMS_Book@aegean.gr